مجله نسخه اول / فرآورده‌های طبیعی / گیاهان دارویی
گیاه شناسی زیره سبز
زیره سبز گیاهی کوچک از تیره چتریان و از خانواده جعفری است که علاوه بر مصارف دارویی از آن در تهیه غذاهای زیادی استفاده می‌شود، زیره گیاهی علفی، یکساله و بوته‌ای به ارتفاع ۱۵ تا ۶۰ سانتیمتر است، ریشه زیره سبز، دراز و باریک به رنگ سفید است و ساقه گیاه شیاردار، راست و منشعب به تقسیمات دوتایی و گاه سه‌تایی است، این انشعابات در نهایت به گل آذین چتر مرکب ختم می‌شود.
برگ‌های زیره سبز، متناوب، شفاف، بدون کرک و دارای بریدگی‌های بسیار نازک، ظریف و نخی شکل است و گل‌های آن کوچک، به رنگ سفید یا صورتی و مجتمع به صورت چتر مرکب قرار دارند.
میوه زیره بیضوی کشیده به شکل دوک، باریک در دو انتها، بسیار معطر ، به طول ۶ میلیمتر و قطر ۱٫۵ میلیمتر به رنگ زرد تیره یا خرمائی مایل به سبز و یا خاکستری است و اندام دارویی گیاه را تشکیل می‌دهد. زیره بومی شرق مدیترانه تا هند است ولی امروزه به حالت نیمه وحشی در منطقه وسیعی از مدیترانه، عربستان، ایران و نواحی مختلف می‌روید و یا در این نواحی پرورش می‌یابد. زیره سبز در کشور ما به صورت نیمه خودرو در خراسان، سمنان، تبریز و تهران می‌روید.
زیره سبز (.Cuminum cyminum L) با نام متداول کومین از گیاهان پرکاربرد در صنایع غذایی و داروسازی است و فرآورده‌های طبیعی مختلفی از این گیاه پرخاصیت سالانه در سراسر جهان تولید می‌شود.
زیره سبز در بیشتر فارماکوپه‌ها به عنوان یک گیاه دارویی با خاصیت ضد نفخ، ضد میکروب، ضد اسپاسم، شیرافزا، ضد احتقان، دارای خاصیت استروژنی و محرک جنسی معرفی شده است، همچنین این گیاه به دلیل خاصیت ضد باکتری به عنوان یک نگهدارنده طبیعی مواد غذایی به کنترل رشد باکتري‌هاي بیماري‌زا با منشأ غذایی کمک می‌کند و استعمال موضعی محصولات آن در التیام سریع‌تر زخم‌ها و کاهش علائم اگزما موثر است. قطره گیاهی شیرافزا برای افزایش شیر مادر، قطره سنکل برای دفع سنگ کلیه و پیشگیری از تشکیل آن، انواع کپسول‌های ضد نفخ و مکمل‌های لاغری، برخی از فرآورده‌های دارویی هستند که زیره سبز یکی از اجزای ترکیبات سازنده آنها را تشکیل می‌دهد، علاوه بر این اسانس و روغن زیره جزء معطر کرم‌ها، لوسیون‌ها و برخی از عطرها و خوشبو کننده‌ها است.
برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره فواید درمانی زیره سبز، عوارض جانبی، موارد منع مصرف، تداخلات دارویی این گیاه با داروهای شیمیایی و خواص زیره سبز در طب سنتی با “نسخه اول” همراه باشید.
فواید درمانی و خواص زیره سبز
زیره سبز حاوی ترکیبات معطر به ویژه کومین آلدئید، تیموکینون، چربی، مواد پروبیوتیک، تعداد زیادی اسید آمینه آزاد، فلاونوئیدهای گلوکوزیدی مانند مشتقاتی از آپی‌ژنین و لوتئولین است، همچنین این گیاه ارزش غذایی فراوانی دارد و شامل انواع کربوهیدرات‌ها، انواع قند، فیبر، چربی و ویتامین‌های محتلف مانند ویتامین A، ویتامین‌های گروه B، ویتامین K و E و عناصر معدنی آهن، منیزیم، فسفر، روی و … می‌شود. مجموعه این ترکیبات، زیره سبز را به یکی از گیاهان دارویی و خوراکی مهم تبدیل کرده است. برخی از خواص زیره سبز به شرح زیر است:
۱) کاهش نفخ معده و روده
یکی از مهم‌ترین خواص زیره سبز تقویت معده و کاهش نفخ شکم است. ترکیبات موجود در این گیاه به تحریک آنزیم‌های گوارشی کمک می‌کند و باعث کاهش باد شکم می‌شود، همچنین مصرف اسانس و فرآورده‌های دارویی آن به دلیل دارا بودن مقادیر فراوانی روغن فرار (اسانس) با تاثیر بر روی عضلات صاف اندام گوارشی، موجب بروز اثر ضد اسپاسمی می‌شود و با دارا بودن خاصیت ضد میکروبی، بر عفونت‌های گوارشی نیز موثر است.
۲) افزایش شیر مادران شیرده
زیره سبز دارای خاصيت محرک ترشح شير است و به عنوان یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده قطره‌های شیرافزا کاربرد دارد، علاوه بر این انواع ویتامین‌ها و عناصر موجود در این گیاه به ویژه آهن به تامین مواد غذایی مورد نیاز مادران در این دوران کمک می‌کند و از طرف دیگر در بهبود اسپاسم و کولیک مادر و نوزاد نیز مفید است.
۳) تقویت قوای جنسی
زیره سبز جزو گیاهان افزایش دهنده قوای جنسی زنان است، این گیاه حاوی ویتامین E و هورمون های گیاهی زنانه زیادی است؛ ویتامین E به تولید هورمون‌های جنسی کمک و گردش آنها را بهتر می‌کند، همچنین اکسیژن لازم برای اندام‌های تناسلی را فراهم می‌کند و باعث بهبود استقامت جنسی و رسیدن به ارگاسم (اوج لذت جنسی) می‌شود.
۴) درمان زخم‌ها و کاهش مشکلات پوستی
از خواص موضعی زیره سبز کمک به درمان سریع‌تر زخم‌ها، رفع کبودی دور چشم، برطرف کردن علائم اگزما، درمان ورم، آکنه و جای جوش است. همانطور که گفته شد این گیاه سرشار از ویتامین E است و استعمال روغن آن روی پوست، رطوبت و خاصیت ارتجاعی پوست را بهبود می‌بخشد و به دلیل دارا بودن خاصیت ضد قارچ و ضد باکتری در جلوگیری از عفونت‌های پوستی موثر است.
۵) کمک به درمان برونشیت و سرماخوردگی
زیره خاصیت آنتی باکتریال دارد و برای درمان سرماخوردگی، برونشیت، آنفلونزا، تب و سرفه مفید است. گیاه زیره دارای برخی اسانس‌ها و همچنین کافئین است که به عنوان ماده احتقان‌زدا عمل می‌کنند، کافئین یک ماده تحریک کننده است و اسانس‌های معطر فراوان موجود در زیره سبب می‌شود به عنوان یک ضد احتقان طبیعی، برای کسانی که از اختلالات تنفسی مانند آسم یا برونشیت رنج می‌برند، مفید باشد.
۶) کاهش چربی و کلسترول خون
مصرف زیره سبز باعث کاهش میزان چربی خون می‌شود، مطالعات مختلف در این زمینه نشان داده است مصرف این گیاه و فرآورده‌های طبیعی آن باعث کاهش تری‌گلیسیریدها و کلسترول LDL می‌شود. گفتنی است محققان اثر زیره بر کاهش کلسترول را به ساپونین‌ها (مواد گلیکوزیدی) موجود در این گیاه مرتبط می‌دانند که از جذب کلسترول جلوگیری می‌کند و دفع آن را افزایش می‌دهد، زیره همچنین حاوی مقادیر زیادی فیتواسترول است که با کاهش جذب کلسترول، اثر مثبت بر تعدیل چربی‌ها دارد.
۷) کاهش وزن و لاغری
مصرف زیره سبز و محصولات تولید شده از آن مانند عرق زیره و مکمل‌های گیاهی، برای کاهش وزن و لاغری مفید است. این گیاه باعث کاهش اشتها می‌شود، همچنین دارای خاصیت چربی‌سوزی است و باعث از بین رفتن چربی‌های زیر پوستی می‌شود. اسانس زیره قادر است رادیکال‌های آزاد را خنثی و از اکسیداسیون اسیدهای چرب غیر اشباع جلوگیری کند. بررسی‌های آزمایشگاهی نشان داده است تاثیر زیره سبز بر کاهش وزن با داروی ضد چاقی سیبوترامین تقریبا مشابه است و باعث کاهش چشمگیر چربی‌های بدن می‌شود و توانایی سوزاندن چربی را ۱۵ درصد افزایش می‌دهد، علاوه بر این زیره سبز ضمن سوزاندن چربی شکمی، فرایند هضم را تسهیل می‌کند و با بهبود سیستم دفع و جلوگیری از تجمع مواد هضم نشده در بدن، در پیشگیری از چاقی موثر است.
۸) رفع اختلالات قاعدگی
زیره سبز از گیاهان قاعده آور است و به تسکین دردهای ناشی از قاعدگی نیز کمک می‌کند، همچنین از دیگر خواص زیره سبز، برطرف کردن ترشحات زنانگی (ترشحات واژن) است.
۹) کمک به درمان بواسیر و یبوست
زیره سبز منبع خوبی از فیبر غذایی است و به پیشگیری و درمان بواسیر و یبوست کمک می‌کند. محصولات این گیاه به عنوان یک ملین طبیعی در بدن عمل و به بهبود عفونت‌ها یا زخم‌ها در سیستم‌های گوارشی و دفع کمک می‌کنند و باعث بهبود هضم نیز می‌شوند.
۱۰) درمان ناراحتی‌های مثانه و کلیه
از خواص زیره سبز در طب سنتی درمان قطره قطره ادرار کردن است و یکی از ترکیبات تشکیل دهنده داروهای گیاهی دفع سنگ کلیه می‌باشد.
۱۱) پیشگیری از دیابت و کاهش قند خون
یکی از ترکیبات فعال زیره سبز، کومین آلدهید است که بازدارنده فعالیت آنزیم‌های آلدوز ردوکتاز و آلفا-گلوکوزیداز است و باعث کاهش اثرات سوء دیابت می‌شود، همچنین زیره سبز می‌تواند با کاهش احتمال ابتلا به هیپوگلیسمی و یا کاهش قند خون به جلوگیری از دیابت کمک کند.
۱۲) تقویت سیستم ایمنی بدن و پیشگیری از سرطان
دانه‌های زیره شامل یک ترکیب شیمیایی به نام لیمونن هستند که فعالیت ضد سرطانی دارد و برای پیشگیری از انواع سرطان‌های پستان، کبد، ریه و همچنین سرطان معده و روده بزرگ مفید است، همچنین ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌های موجود در این گیاه باعث تقویت سیتم ایمنی بدن و پیشگیری از بیماری‌ها می‌شوند.
خواص زیره سبز در طب سنتی
خواص زیره سبز در طب سنتی شامل خاصیت ضد درد، سقط کننده، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد احتقان، قابض، هضم کننده غذا، تقویت معده، تقویت رحم و قوای جنسی، التیام زخم‌ها و … می‌شود. متخصصان طب سنتی معتقدند زیاده‌روی در مصرف زیره سبز رنگ رخسار را زرد می‌کند، همچنین از آنجایی که طبیعت زیره سبز گرم و خشک است، افرادی که طبیعت گرم دارند برای رفع مضرات زیره باید آن را با سرکه مصرف کنند.
عوارض جانبی زیره سبز (موارد احتیاطی و منع مصرف)
- ضروری است زنان باردار به دلیل قاعده‌آور بودن زیره سبز و داشتن اثر تحریک کننده بر روی عضلات رحم، از مصرف این گیاه در دوران بارداری خودداری کنند.
- طبق بررسی‌های انجام شده زیره موجب سرکوب تستوسترون می‌شود که می‌تواند منجر به بروز ناباروری در مردان شود.
- مصرف بیش از اندازه زیره سبز می‌تواند موجب اعتیاد، مخدوش شدن ذهن و خواب آلودگی شود، زیرا دارای خواص مواد مخدر است.
- سرگیجه، حالت تهوع، سقط جنین، آسیب به کبد و کلیه، آروغ زدن، آلرژی، افت قند خون و خونریزی زیاد در قاعدگی از عوارض افراط در مصرف این گیاه است.
در پایان لازم به ذکر است مصرف زیره سبز و محصولات بر پایه آن، با برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای کاهش دهنده قند خون تداخل دارویی دارد، بنابراین افراد مبتلا به دیابت و کسانی که از داروهایی مانند انسولین، کلرپروپامید، تولبوتامید و پیوگلیتازون استفاده می‌کنند، لازم است قبل از مصرف هرگونه فرآورده دارویی زیره سبز با یک متخصص مشورت کنند.
