کرچک (Ricinus communis) گیاهی علفی از تیره فرفیون است و روغن به دست آمده از دانه‌های آن در موارد زیادی از جمله پزشکی و صنعت داروسازی، صنایع غذایی و مصارف بهداشتی و آرایشی کابرد دارد. این گیاه به طور خودرو در بخش‌های مرکزی و جنوبی کشورمان دیده م ی‌شود و مهم‌ترین کاربرد درمانی آن به عنوان مسهل به ویژه در تخلیه روده قبل از معاینه کولون یا عکس‌برداری از حفره است و جزو موثرترین داروهای درمان یبوست محسوب می‌شود. روغن کرچک همچنین برای تسکین دردهای عضلانی و روماتیسمی، تقویت و رشد موها، سلامت و جوانسازی پوست، التیام زخم‌ها و رفع عفونت‌های قارچی پوست کاربرد دارد. علاوه بر این امروزه، صنعت لوازم آرایشی و بهداشتی از روغن کرچک به عنوان یک عنصر اصلی در بسیاری از محصولات مراقبت از زیبایی استفاده می‌کند. روغن کرچک خالص، کپسول ژلاکس، داروی لاگزاریسین، سافت ژل لاکسورال تعدادی از فرآورده‌های طبیعی به دست آمده از روغن دانه‌های گیاه کرچک هستند که برای درمان یبوست و تنبلی روده تجویز می‌شوند. برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره گیاه کرچک و خواص روغن کرچک، عوارض جانبی و موارد منع مصرف آن با “نسخه اول” همراه باشید.
گیاه‌شناسی کرچک
کرچک گیاهی از تیره فرفیون و بومی مناطق آسیای جنوبی، مدیترانه، شرق آفریقا و هندوستان است. این گیاه در شرایط آب و هوایی مناسب به صورت خود رو تکثیر می‌شود، از همین رو امروزه تقریبا در همه دنیا گسترش یافته است. در کشور ما نیز کرچک در مناطقی از شمال، یزد، خوزستان و خراسان کاشته می‌شود. این گیاه در مناطق سردسیر یک‌ساله و در مناطق گرمسیری چندساله و به صورت درختچه است که ارتفاع آن در برخی مناطق تا حدود ۳ متر نیز می‌رسد. ساقه گیاه کرچک، سبز مایل به زرد است که از لایه‌ای مومی مایل به خاکستری پوشیده شده، بدون کرک و گرد است. برگ‌ها نیز به رنگ سبز یا قرمز به شکل متناوب با کناره‌های دندانه‌دار و بسیار بزرگ هستند و گل‌ها به شکل تک‌پایه، گل آذین و خوشه مانند است، به طوری که در یک گل آذین خوشه‌ای، گل‌های نر در قسمت پایین به رنگ زرد مایل به سبز و گل‌های ماده در قسمت بالایی خوشه، به رنگ قرمز قرار گرفته‌اند. میوه کرچک، خاردار، به شکل لوبیا، به صورت کپسول و سبز رنگ است که هر کپسول محتوی ۳ عدد دانه است و در واقع هدف از پرورش این گیاه، عمدتا استخراج روغن کرچک است. قسمت‌های مورد استفاده گیاه کرچک، برگ و دانه‌های آن است و به طور کلی روغن کرچک اصل با فشار دادن مغز دانه‌های کرچک تحت فشارهای هیدرولیکی کافی در سرما استخراج می‌شود. از مرحله اول فشردن دانه‌های بدون پوسته ۳۳ درصد روغن که با نام روغن كرچك دارویی (Pharmaceutical Castor Oil) نامیده می‌شود، به دست می‌آید و مقادیر باقی‌مانده روغنی است که کیفیت پایین‌تری دارد و از آن در صنعت استفاده می‌شود.
خواص کرچک (فواید درمانی و خواص روغن کرچک)
همانطور که گفته شد، روغن موجود در دانه‌های کرچک که نیمی از دانه را شامل می‌شود، بخش دارویی این گیاه را تشکیل می‌دهد. این روغن دارای ریسی نولئین (گلیسرید اسید ریسی نولئیک) و مقدار بسیار کم استئارین، پالمیتین و گلیسریدهای دیگر است، به علاوه دارای اسید دی هیدروکسی استئاریک و اسید ایزوریسینولئیک نیز می‌باشد. مجموعه این ترکیبات خواص ارزشمندی را به گیاه کرچک و روغن استخراج شده از آن بخشیده است که شامل موارد زیر می‌شود:
خواص روغن کرچک برای یبوست
یکی از شناخته شده‌ترین خواص کرچک، درمان یبوست، پاکسازی روده و سم‌زدایی دستگاه گوارش است. بررسی‌ها نشان داده است روغن کرچک، یک درمان طبیعی داخلی برای یبوست محسوب می‌شود. این روغن در اثر مخلوط شدن آن با صفرا و آنزیم‌های لوزالمعده و اثر لیپاز، اسید ریسینولئیك از تری گلیسرید مربوطه آزاد می‌گردد كه دارای خاصیت Anti-absorptive و Secretogogic می‌باشد. مقدار كمی از آن از دستگاه گوارش جذب شده و مانند دیگر اسیدهای چرب، متابولیزه می‌گردد و بقیه در روده كوچک با سدیم و پتاسیم تشكیل نمک‌های ریسینولئات داده و با ایجاد خاصیت صابونی در لوله گوارش و در سطح مخاطی، اثر ملین بودن خود را اعمال می‌كند.
خواص روغن کرچک برای مو
یکی دیگر از مهم‌ترین خواص کرچک استفاده از آن برای رفع مشکلات مختلف مو است. روغن استخراج شده از دانه کرچک حاوی مواد مغذی فراوان از جمله اسیدهای چرب امگا۶ و امگا۹ است، همچنین ماساژ پوست سر با آن، باعث افزایش گردش خون در پوست کف سر شده و در نتیجه فولیکول‌های مو تقویت می‌شوند و افزایش رشد موها اتفاق خواهد افتاد، ضمن اینکه با رفع خشکی پوست سر نیز باعث تحریک رشد موها می‌شود. روغن کرچک همچنین دارای خواص ضد التهابی و ضد باکتری است که برای رفع شوره، جلوگیر از موخوره و درمان عفونت‌های قارچی پوست سر مفید است. مهم‌ترین خواص روغن کرچک برای موها شامل موارد زیر می‌شود:
- تقویت فولیکول‌های مو و پیشگیری از ریزش موها
- تقویت موها و تحریک رشد مو
- پیشگیری از نازک شدن موها
- درمان شوره سر
- رفع خشکی پوست سر و علائم ناشی از آن مانند خارش کف سر و پوسته پوسته شدن
- محکم‌تر شدن ریشه مو
- درمان موخوره، شکنندگی و خشکی مو
خواص روغن کرچک برای مژه
تقویت مژه‌ها و مقاوم کردن ریشه‌های مژه یکی دیگر از خواص کرچک است. روغن کرچک از جمله روغن‌های گیاهی است که به دلیل ترکیبات ویژه و ویتامین‌هایی که دارد مانند ویتامین E،A ،C ،B6، کلسیم، آهن و اسید ریسینولئیک به تقویت مژه‌ها کمک شایانی می‌کند و به عنوان یک ضد التهاب و ضد میکروب فوق‌العاده و قوی برای چشم‌ها و مژه‌ها شناخته می‌شود.
خواص روغن کرچک برای ابرو
خواص روغن کرچک برای پرپشت کردن و کمک به رشد مجدد موهای ابرو نیز این روزها بر کسی پوشیده نیست. ریسینولئیک اسید موجود در روغن کرچک به طور موثری از ریزش موهای ابرو جلوگیری، ابروها را ضخیم و به رشد بیشتر آنها کمک می‌کند و با مهار هورمونی‌هایی که باعث ریزش مو می‌شود، می‌تواند از ریزش آنها جلوگیری کند. همچنین استعمال روغن کرچک به دلیل افزایش جریان گردش خون در سطح پوست برای تقویت و افزایش رشد ابروها مفید است و به بالا رفتن ضخامت و پرپشت شدن ابرو کمک می‌کند.
خواص روغن کرچک برای پوست
روغن استخراج شده از دانه‌های کرچک منبعی سرشار از اسیدهای چرب مانند ریسینولیک اسید و ویتامین‌ها مختلف از جمله ویتامین E و C است که برای حفظ سلامت پوست بسیار مفید هستند، همچنین به آسانی جذب پوست می‌شود. از این رو یک مرطوب کننده و تغذیه کننده عالی برای انواع مختلف پوست به ویژه پوست‌های خشک است. علاوه بر این خواص آنتی‌باکتریال روغن کرچک باعث شده است تا روی زخم‌های باز به عنوان یک ضد عفونی کننده عمل کند و از آن برای کمک به ترمیم زخم‌ها و محل سوختگی استفاده شود. مهم‌ترین خواص کرچک برای پوست به شرح زیر است.
- درمان ترک و خشکی پاشنه پا
- رفع خشکی دست‌ها و صورت به ویژه در فصل پاییز و زمستان
- لایه‌برداری از پوست
- رفع چروک صورت و چروک‌های دور چشم
- کمک به درمان آکنه و جوش صورت
- برطرف کردن لک‌های پوستی
- تسریع بهبود جای زخم و محل سوختگی
- رفع سیاهی دور چشم
- بهبود آفتاب‌سوختگی
- مرطوب کردن و ایجاد شفافیت طبیعی و برجستگی لب‌ها
- تمیز کردن و پاکسازی پوست
خواص روغن کرچک و تسکین درد مفاصل و روماتیسم
روغن کرچک خاصیت ضد التهاب و ضد درد قوی دارد و مالیدن آن به تسکین درد مفاصل دردناک، کاهش درد روماتیسم، آرتروز و نقرس کمک شایانی می‌کند. استعمال موضعی روغن کرچک بر محل درد باعث کاهش التهاب و افزایش گردش خون در آن ناحیه می‌شود و به راحتی از طریق پوست به بدن نفوذ می‌کند، در نتیجه ماساژ اندام مورد نظر با آن باعث تسکین دردهای عضلانی – اسکلتی و استئوآرتریت خواهد شد.
خواص روغن کرچک برای رحم
یکی دیگر از خواص کرچک، کمک به درمان کیست تخمدان، آماده‌سازی رحم و کمک به روند القای زایمان است. بررسی‌های انجام گرفته توسط انجمن علمی پرستاری و مامایی آمریکا، نشان داده است ۷۸ درصد از ماماها در این کشور برای آماده‌سازی رحم و القای زایمان از فرآورده‌های گیاهی به دست آمده از کرچک استفاده می‌کنند. همچنین روغن کرچک به درمان کیست تخمدان نیز کمک می‌کند و تصاویر سونوگرافی‌ها قبل و بعد از استفاده از این روغن برای درمان، نشان داده است که کیست‌ها به طور چشمگیری کاهش پیدا کرده‌اند و درد، نفخ و فشار ناشی از آن به سرعت کاهش می‌یابد. علاوه بر این استعمال موضعی روغن کرچک در کاهش درد و گرفتگی‌های قاعدگی در زنان و دختران جوان موثر است.
خواص روغن کرچک برای لاغری
همانطور که گفته شد یکی از شناخته‌شده‌ترین خواص روغن کرچک کمک به درمان یبوست است. از آنجایی که یبوست یکی از عوامل اصلی اضافه وزن و چاقی است، به نظر می‌رسد مصرف روغن کرچک با درمان یبوست به کاهش وزن کمک خواهد کرد. همچنین جالب است بدانید روغن کرچک از جمع شدن آب در بافت‌ها و نسوج بدن جلوگیری و در نتیجه مانع اضافه وزن می شود. متخصصان طب سنتی معتقدند ماساژ منظم شکم با روغن کرچک به کاهش چربی شکمی کمک خواهد کرد، علاوه بر این استفاده موضعی از روغن کرچک برای سفت کردن و جوانسازی پوست شکم مفید است.
خواص روغن کرچک برای دستگاه لنفاوی
بهبود جریان لنف و در نتیجه تقویت سیستم ایمنی بدن نیز از خواص گیاه کرچک است و مطالعات دانشمندان در این زمینه نشان داده است، استعمال روغن کرچک باعث بهبود جریان لنف می‌شود و به طور موقت افزایش تعداد سلول‌های تقویت کننده ایمنی، سلامت کبد و کاهش التهاب را به همراه دارد. در طب آیورودا نیز ماساژ روغن کرچک در محل برآمدگی‌های لنف زیر پوست رایج است و گفته می‌شود گردش لنفاوی در شکم، سینه، رحم، کبد و غده تیروئید را بهبود می‌بخشد. همانطور که می‌دانید سیستم لنفاوی بدن نقش مهمی در ایمنی بدن دارد و بهبود جریان لنف باعث افزایش قدرت سیستم دفاعی بدن می‌شود.
خواص روغن کرچک در طب سنتی
استفاده از روغن کرچک به مصر باستان برمی‌گردد، جایی که برای اولین بار به عنوان سوخت لامپ و بعداً برای درمان‌های دارویی و زیبایی مورد استفاده قرار گرفت. کلئوپاترا معتقد بود استفاده از این روغن سفیدی چشم‌های او را روشن می‌کند. از نظر طب سنتی روغن کرچک طبع گرم و خشک دارد و برخی از کاربردهای آن در طب سنتی درمان یبوست، برطرف کردن خارش، رفع موخوره، تسکین درد، درمان بیماری‌های اسکلتی و عضلانی، افزایش گردش خون، بهبود عفونت‌های قارچی پوست و التیام زخم و بریدگی‌های جزئی، درمان کیست تخمدان و تسهیل زایمان است. امروزه بیشتر روغن کرچک جهان در هند تولید می‌شود. تحقیقات مدرن از برخی کاربردهای سنتی روغن از جمله اثرات ملین، خواص ضد التهابی و توانایی کمک به القای زایمان پشتیبانی می‌کند.
مضرات کرچک (موارد منع مصرف و عوارض جانبی)
تمام قسمت‌های گیاه کرچک خصوصا دانه‌ها بسیار سمی است و در صورت بلعیده شدن، کشنده خواهد بود. به ویژه به دلیل زیبایی دانه‌های کرچک احتمال خورده شدن آن توسط کودکان و جود دارد، لذا توصیه می‌شود از کاشت این گیاه در محل بازی کودکان خودداری شود. مهم‌ترین مضرات کرچک شامل موارد زیر می‌شود:
۱٫ مسمومیت با دانه کرچک با عوارضی نظیر تهوع، استفراغ و اسهال همراه است و در صورت مسمومیت بیشتر، اسهال خونی و در موارد مسمومیت شدید، فرد دچار ناسایی کلیه و کبد می‌شود. مقدار دز کشنده در اطفال ۵ تا ۶ دانه و برای بزرگسالان ۲۰ دانه کرچک است.
۲٫ مصرف روغن کرچک در افرادی که دچار التهاب آپاندیس، خونریزی روده، بیماری‌های التهابی روده و افرادی که اعمال جراحی دستگاه گوارش داشته‌اند، ممنوع است.
۳٫ بیماران قلبی، افراد با فشار خون بالا و مبتلایان به دیابت نوع دوم بایستی از مصرف کرچک خودداری کنند.
۴٫ مصرف کرچک و فرآورده‌های به دست آمده از آن در دوران بارداری ممنوع است و در دوران قاعدگی نیز باید با احتیاط مصرف شود.
۵٫ روغن کرچک ممکن است بر روی پوست برخی افراد باعث ایجاد واکنش آلرژیک و حساسیت مثل جوش، کهیر، خارش و تورم شود، بنابراین بهتر است قبل از استفاده از روغن کرچک، مقداری از آن روی پوست تست شود.
در پایان لازم به توضیح است از آنجایی که گیاه کرچک دارای سم کشنده ریستین است و در صورت مسمومیت شدید، درمان اختصاصی برای آن وجود ندارد. از این رو توصیه می‌شود از مصرف خودسرانه و بیش از اندازه روغن کرچک و فرآورده‌های به دست آمده از آن خودداری کنید. همچنین در صورتی که داروی خاصی مصرف می‌کنید، حتما قبل از مصرف فرآورده‌های گیاه کرچک، با پزشک یا داروساز مشورت نمایید.
مراجع
کتاب دائره المعارف گیاهان دارویی
فارماکوپه گیاهی ایران
https://www.webmd.com/diet/castor-oil-health-benefits#1
